Straks staat er geen Muur meer, straks is het één land. Maar ook waar die muur niet meer staat zal hij nog steeds staan, het langzaam in elkaar dringen van die twee Duitslanden zal in zijn traagheid veel minder zichtbaar zijn dan de uiterlijke tekenen van eenheid: dezelfde bankbiljetten, reclames, wegwijzers, opschriften, uniformen. Het onzichtbare bevindt zich in het denken, in de weggevallen bescherming die het isolement ook bood. Weigering van het Westen bestaat evenzeer als afkeer van het Oosten, wie over een jaar langs Magdeburg over de autoroute naar Berlijn rijdt zal in zijn geestelijk systeem iets onduidbaars voelen, de afwezigheid van een grens, een zucht van vroegere gedachten, hij zal een land binnenrijden dat er niet meer is en toch is, een onzichtbare staat met zichtbare inwoners, een denkwijze die niet per decreet maar pas door slijtage zal worden afgeschaft.

(Cees Nooteboom, Berlijn 1989-2009, p.254-255)